Wat betreft de verbreiding van de leer van de Boeddha is Nederland historisch en geografisch gezien een buitengewest. Hieronder geef ik in het kort weer hoe de Mahasi-methode in Nederland de afgelopen vijftig jaar zijn weg heeft gevonden. Maar misschien is het reëler om te zeggen: zijn weg niet heeft gevonden.
Het is namelijk geen opwekkend verhaal, met twee namaak-monniken – Dhammawiranatha en Mettavihari – aan wie jarenlang in Nederland groot gezag is toegekend. In het isolement waarin zij verkeerden, zonder de relativerende nabijheid van collega-monniken, kon het gemakkelijk gebeuren dat zij zichzelf – en hun omgeving hen – als een genie gingen beschouwen, of als iemand die misschien wel een gradatie van heiligheid had bereikt. Met de daarbij behorende uitstraling waar de volgelingen zich in konden koesteren. Lees en huil.
Dhammawiranatha
In 1979 heeft Mahasi Sayadaw Nederland bezocht. Verantwoordelijk voor zijn verblijf hier was toen de Nederlander Dhammawiranatha (1953). Die was in 1977 tot monnik gewijd in Indonesië door Jinamitto (1904–1996), een leerling van Jinarakkhita (1923–2002), die in 1954 door Mahasi Sayadaw tot monnik was gewijd. Volgens Dhammawiranatha hield Mahasi Sayadaw hem destijds voor: ‘I want you to teach Dhamma for a long, long time.’ Hij bracht nadien een stads(retraite)centrum tot stand in Den Haag (1986) en daarnaast een buitencentrum (1991) in Friesland. Ook schreef en vertaalde hij tientallen boeken en gaf 25 jaar lang een maandblad (zie ook hier en hier) uit.
Vanaf 1982 was ik hierbij betrokken. Nadat ik in 1990 monnik was geworden en in het centrum was gaan wonen, stagneerde mijn oefening. Ik trof een cultuur van angst aan, meditatie werd steeds minder belangrijk, er waren vreemde koerswijzigingen, ik waande mij soms in een sekte, en er was – van twee kanten – steeds minder contact met de buitenwereld. Begin 2001 vond ik de tijd rijp om te vertrekken, en juist mijn vertrek maakte dingen los en bracht ze aan het licht. Seksueel (wan)gedrag was de aanleiding dat Dhammawiranatha op 30 december 2001 door zijn eigen leerlingen (onder wie ik) werd gedwongen zijn monnikspij af te leggen en al zijn functies op te geven. Dit was het eerste geval van het doorbreken van een zwijgcultuur.
Mettavihari
Mettavihari (1942-2007) was in zijn vaderland Thailand onder andere leerling van U Asabha (1911-2010), die in 1952 door Mahasi Sayadaw naar Thailand is gezonden om les te geven. In 1973 opende Mettavihari een Thaise tempel in Waalwijk en in 1978 richtte hij de Stichting Jonge Boeddhisten Nederland (SJBN) op. In 1983 is Mettavihari wegens seksueel (wan)gedrag uit Waalwijk weggestuurd. Er waren echter Nederlandse leerlingen – o.a. in Tilburg, Amsterdam en Groningen – die dat geen enkel bezwaar vonden en hem in nieuw opgerichte stichtingen op het schild verhieven. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat moraliteit (sila) – het fundament van de oefening – geen rol speelde in het onderricht dat in deze centra gegeven werd. Op andere punten (concentratie, het verschil tussen concept en werkelijkheid) is de claim dat Mettavihari de Mahasi-methode onderwees op zijn minst twijfelachtig. In een kennelijke behoefte aan wat men ‘verbreding’ is gaan noemen, ging de SJBN in 1998 over in de Stichting Inzicht Meditatie (SIM). Enkele maanden voor zijn dood in 2007 heeft Mettavihari 14 leerlingen aangewezen als leraar.
Hiërarchisch conglomeraat
Na deze benoeming was mijn inschatting dat de zwijgcultuur over Mettavihari nooit meer zou worden doorbroken. Al vóór deze benoeming, en vóór de dood van de Godfather in 2007, was het er steeds meer op gaan lijken dat Theravada Nederland geregeerd werd door een hiërarchisch aandoend conglomeraat van leraren 1e graad, leraren 2e graad, assistent-leraren, bestuurders en lokale zitgroepbegeleiders. Transmissie van leraarschap, zoals men de benoeming aanduidde, is een begrip dat aan de Zen-wereld is ontleend. Daar beroept men zich niet op de Boeddha – die toch echt alleen de Dhamma als zijn opvolger heeft nagelaten (zie Maha-Parinibbana Sutta , DN 16,6) – maar op patriarchen van meer dan duizend jaar later. Dan heb je natuurlijk wat uit te leggen. Als Theravadins deze term gebruiken, wekt het de indruk van een kunstgreep.
De zwijgcultuur doorbroken
In 2012 liet Sayadaw U Pandita – in 1982 benoemd tot opvolger van Mahasi Sayadaw – weten dat degenen die in Nederland de Mahasi-methode willen onderwijzen, er goed aan zouden doen eerst hun eigen oefening verder te verdiepen. Er was in het Westen sinds 1996 (lees Een Ware Vriend) duidelijk niet veel ten goede veranderd. Ik heb dit destijds discreet onder de aandacht gebracht van de 14 Mettavihari-leraren en van de Stichting Inzicht Meditatie (SIM). Maar de jarenlange zwijgcultuur had hen kennelijk ook doof gemaakt. Zelf heb ik de aansporing als een uitnodiging opgevat en ben een 60-daagse retraite onder leiding van Sayadaw U Pandita gaan doen.
In juni 2013 heeft de SIM – zowel vanuit de historie als in persoonlijke verhoudingen nauw verbonden met de Mettavihari-leraren – mijn retraites uit haar agenda verwijderd ‘wegens onoverkomelijke verschillen van opvatting’.
Op Pinksterzondag, 24 mei 2015, opende het 8-uur-journaal van de NOS met het nieuws van het seksueel (wan)gedrag van de Thaise monnik Mettavihari (1942 – 2007). Het item was maandenlang voorbereid in samenwerking met onderzoeksjournalist Rob Hogendoorn van het webmagazine Open Boeddhisme, die er twee jaar onderzoek naar had verricht. Hiermee werd een zwijgcultuur van veertig jaar doorbroken.
Mahasi-onderricht in Nederland
Na mijn eerste Special Retreat was ik ervan overtuigd dat er nog veel meer verdieping mogelijk was. Tot nu toe ben ik zes keer opnieuw gegaan, en Jerome Stoel inmiddels drie keer. (Zie op deze pagina een drietal verslagen.) Vanwege deze verdieping heb ik nooit behoefte gehad aan wat sommigen ‘verbreding’ noemen. Mensen die verdieping met sektarisme of dogmatisme verwarren hoeven zich over mij geen zorgen te maken. Het verschil tussen beide is mij uit ervaring duidelijk.
Sayadaw U Pandita heeft altijd benadrukt dat – dankzij de kracht en de helderheid van de Mahasi-methode – de ‘eerste gradatie van heiligheid’ (Sotapanna) nog in dit leven (‘In This Very Life‘) bereikt kan worden. Volgens hem is het is alleen die verworvenheid die iemand de veiligheid biedt van waaruit men kan lesgeven. Hij heeft nooit een leek tot leraar benoemd. Bij Jerome en mij is na iedere 60-daagse het vertrouwen en het inzicht gegroeid dat wij hierin stappen maken. Het is op basis daarvan dat wij weekeinden, 5- en 10-daagse retraites volgens de Mahasi-methode begeleiden.