Oprechtheid (suju) is ook belangrijk. U Pandita: ‘Vandaag de dag zijn er velen die pretenderen zonder fouten te zijn, of kwaliteiten te hebben die zij niet hebben. Durf toe te geven aan je individuele leraar dat je iets niet kunt. Kunnen we ons inspannen? Of lukt dat niet? Kunnen we labelen? En zo ja, hoe? Of kunnen we dat niet? Kunnen we observeren? Of niet?  Zien we iets? Ja? Wat zien we dan? Vorm, positie of specifieke aard? Concept of werkelijkheid? Of zien we niets?’

Er zijn drie niveaus van aanhoudende inspanning om bij het opkomende object te zijn. Er is de aanvangsinspanning, mede waardoor wij ons vrijgemaakt hebben van familie en werk en wij de verre reis hebben ondernomen naar een meditatieleraar. Op een gegeven moment komt verveling op, dat is logisch. Of luiheid – dat is ook logisch, dat is namelijk de grootste hindernis voor de beginnende yogi. Het zijn natuurlijke verschijnselen. Dan is er grotere inspanning nodig,  respect en meticulous care. Dit brengt sati, dit brengt samadhi. En dat brengt duurzame inspanning, effortless effort. Een marathonloper herkent dit. Iedere serieuze sporter herkent dit. Iedere supporter van een serieuze sporter herkent dit. Het valt eenvoudigweg niet te ontkennen.

Al voordat er kennis komt, is er helderheid. Laat de geest vallen-op, samenvallen-met het object (rubbing, vicara). Dan is hij zuiver. Er komt blijdschap, kalmte en geluk. Dan is er geen externe motivatie meer nodig. Dit is de eerste Vipassana-jhana. ‘Then you are called a true yogi.’

Mindfulness hoeft niet weloverwogen ontwikkeld te worden. Het komt als resultaat. Het beschermt de geest tegen bezoedelingen en geeft veiligheid. Er komt een geest op die vrij is van de onderdrukking door begeerte en haat, en die vredig is. Dan komt concentratie als resultaat, ook dit hoeft niet speciaal ontwikkeld te worden. Geen spijtgevoelens meer, geen geest die alle kanten opvliegt. Dit is de zuiverheid die dan verworven is. Te beginnen bij object na object. Dit beginwerk is noodzakelijk en onmisbaar.

Hindernissen zijn killers. Kun je ze zien in hun specifieke aard? Het zijn natuurlijke verschijnselen, geen personen, maar dodelijke, vernietigende krachten. Kijk niet op ze neer, omhels ze niet, maar ontwikkel energie om niet alleen hun opkomen, maar ook hun wegvallen te kunnen zien. Dat is hun algemene aard. Gedachten zijn de vijand niet.

Een leraar of niet?

Heb ik wel een leraar nodig, vragen sommigen zich af. Dat is niet raar, als je frustrerende ervaringen achter de rug hebt. Of als je referentiekader qua leraren beperkt is. Maar je kunt voor jezelf nagaan of dit soort twijfel onbevangen is, of een oorzaak heeft in jezelf.

Ik heb zelf een lange leraarloze periode meegemaakt. Van één van mijn leraren had ik in mijn hart al lang afscheid genomen, maar ik had jarenlang niet de guts om uit de yogi-gemeenschap weg te gaan en naar Birma af te reizen voor een langere retraite. Het duurde lang voordat ik weer een leraar vond. Ik vergelijk mediteren met het beoefenen van een sport. Ik ken geen enkele sporter, van de eenvoudigste liefhebber tot de grootste kampioen, die zonder een trainer werkt. Sommigen beweren een eigen methode ontwikkeld te hebben, na met één of twee of drie of tien methodes te hebben kennisgemaakt. In de afgelopen Special Retreat meldde U Pandita na een week of drie dat er een yogi was weggegaan met de mededeling dat hij nu de methode doorhad. ‘Wat jammer toch. Want dan begint het pas!’

De Boeddha-to-be deed dat anders. Die ging steeds tot het gaatje, en pas als hij zag dat dit niet genoeg was, ging hij over op een andere methode. Ik heb in de Mahasi-methode het gaatje nog niet bereikt. Gaatje is voor mij hierin wat U Pandita schetst in In this Very Life: de eerste gradatie van heiligheid. Ik heb er alle vertrouwen in dat dat ‘nog in dit leven’ gaat gebeuren.

Het trof mij dat bij de openingsceremonie Sayadaw U Pandita zich aan ons voorstelde ‘als een verwant, en niet als een leraar op afstand’. Ik vond hem warmer en meer basic overkomen dan ooit tevoren.

Meer vrede in de wereld

1. Moraliteit

‘We oefenen niet om bewonderd te worden, maar om een bijdrage te leveren aan vrede in de wereld’, aldus de eerste zin in het boek In This Very Life. En het gaat niet goed met de wereld volgens U Pandita. Daarin was hij opnieuw heel inspirerend.

Moraliteit staat aan de basis van onze oefening. Volgens U Pandita is moraliteit niet een aantal voorschriften die ons door de Boeddha zijn voorgehouden. Moraliteit overstijgt de leer van de Boeddha en is een algemeen, fundamenteel gevoel van menselijkheid: wat ik niet wil dat mij geschiedt, doe ik zelf een ander niet aan. Dit principe is terug te vinden in de Joodse Thora, in het Christelijke maxime ‘Heb u naaste lief gelijk uzelf’ en in het 18^e eeuwse Verlichtingsdenken van Immanuel Kant, dat ten grondslag lag aan de vrijheid-gelijkheid-broederschap van de Franse Revolutie, dat tot op de dag van vandaag een Westers ideaal is.

Volgens U Pandita leeft vandaag de dag nog maar 25% van de wereldbevolking in overeenstemming met deze moraliteit. ‘Stel je eens voor hoe veel vrediger de wereld al zou zijn als dit 50% zou zijn,’ houdt hij ons voor. Dan heeft hij het nog helemaal niet over mediteren. In zijn vaderland Myanmar ziet hij hetzelfde. Mede als gevolg van vijftig jaar wanbeleid door de regering leeft nog maar 25% van de Myanmarese boeddhisten in overeenstemming met de vijf leefregels. ‘Wanneer wij dit niet weten te veranderen, zal tussen 50 en 100 jaar na nu het boeddhisme volledig verdwenen zijn uit Birma.’ Nobelprijswinnares en de facto regeringsleidster Aung San Suu Kyi was een leerling van hem.

2. Meer focus op EQ, minder op IQ

U Pandita legt een belangrijke verantwoordelijkheid bij ouders ten opzichte van hun kinderen. Volgens hem is er in de afgelopen tientallen jaren door ouders veel te veel gefocust op IQ (intelligentiequotiënt) en te weinig op wat een van zijn leerlingen, de Amerikaanse psycholoog Daniel Goleman, noemt EQ (emotionele intelligentie). U Pandita spreekt liever over SQ: spirituele intelligentie. Hij heeft dit met Daniel Goleman besproken, en die kan zich daar volledig in vinden.

Ouders moeten hun kinderen ook leren zichzelf een goed, heilzaam doel in hun leven te stellen. En zich steeds af te vragen of een te verrichten handeling met dat doel in overeenstemming is of niet. Deze wijsheid (sampajañña), omschrijft U Pandita als het vermogen tot analyseren en reflecteren in het alledaagse leven.

3. Vind een hoger geluk! Word waarlijk mens!

‘Aimez la vie, aimez profondément la vie’, beval de Franse president Hollande aan na de terroristische aanslagen in Parijs. Dat zijn volgens hem de westerse waarden die wij ons niet moeten laten afnemen.

U Pandita zegt iets anders: ‘Soms, als we ziekte, ouder worden en problemen ervaren, zien we het leven als onze vijand, willen we zelfs wel dood. Het is goed als yogi’s dat ook zo zien.’ Dan kunnen we gaan oefenen ‘to become a true human being, to be better than animals.’ ‘Ook een dier heeft aangenaam gevoel dat het wil bestendigen. Maar er is een hoger geluk dan dat.’ ‘De meeste mensen zijn niet in staat zichzelf te beheersen. Hoe kunnen we ons leven waardevol maken?’

Bij het landen van de leer van de Boeddha in het westen, zijn westerlingen snel geneigd aspecten ervan af te houden als ‘Aziatische cultuur’, ‘boeddhistische cultuur’, ‘religie’ of ‘sprookjes’. Dat lijkt mij een overblijfsel van ons koloniale verleden. Begrippen als ‘overgave’ en ‘toevlucht’ worden in het Westen overal geprezen als ‘passie’, behalve in de contekst van het loslaten van vastgeroeste overtuigingen.

U Pandita: ‘These instructions are not for thinkers, but for soldiers.’ En – na een indrukwekkende lering over metta (welwillendheid of liefdevolle vriendelijkheid): ‘Metta is de beste lijm tussen twee partners’.